Zelftesten. Wel of niet doen?

De belangrijkste redenen waarom mensen kiezen voor een zelftest zijn privacy, snelheid en gemak. Ondanks de geheimhoudingsplicht kan het zijn dat u uw arts niet wilt laten weten dat u uzelf wilt testen op een geslachtsziekte of zwangerschap. Zelf hierop testen garandeert uw privacy. U hoeft uw arts niet te overtuigen dat de test uitgevoerd moet worden, er worden geen vragen gesteld die u liever niet wilt beantwoorden en u bepaalt helemaal zelf wie de uitslag van de test te zien of te horen krijgt. De meeste testen bieden daarnaast onmiddellijk resultaat. U hoeft niet te wachten op een afspraak met uw huisarts, een doorverwijzing naar een laboratorium en een telefoontje van uw huisarts over de uitslag. Een test die u vandaag bestelt, heeft u morgen in huis en de uitslag leest u meestal direct af. Het testmateriaal is gemakkelijk zelf af te nemen en zelf testen bespaart u gênant geklungel met potjes voor uw urine of ontlasting.

Behalve een laboratoriumtest stelt een arts ook vragen om de diagnose te achterhalen. Deze vragen worden niet uit nieuwsgierigheid gesteld, maar zijn van wezenlijk belang om te beslissen of een laboratoriumtest noodzakelijk is of om de zekerheid van de diagnose te verhogen. Bij een zelftest wordt deze aanvullende informatie niet meegenomen. Dat kan soms tot gevolg hebben dat de uitslag van de test onzekerder is. Ook kan het zijn dat de uitslag voor u moeilijk te interpreteren is of dat onduidelijk is welke vervolgactie u moet ondernemen. De uitslag van sommige zelftesten kan erg ingrijpend op uw leven zijn. Denk bijvoorbeeld aan een test op hiv of darmkanker. Bij het doen van een zelftest op deze ziekten krijgt u niet de ondersteuning van een arts bij een eventuele slechte uitslag.

De zwangerschapstest kent iedereen. Maar daarnaast zijn er nog vele andere zelftests te koop en het aantal is nog steeds groeiende. Niet iedere zelftest is even zinvol. Wij zetten de eigenschappen en ons oordeel over de meest verkochte zelftests voor u op een rij.

Een blaasontsteking of urineweginfectie is een ontsteking van het slijmvlies in de blaas door bacteriën. In de meeste gevallen gaat het om bacteriën uit de darm die via de plasbuis in de blaas terechtkomen. Deze bacteriën veroorzaken vervolgens een ontsteking. Doordat de plasbuis bij vrouwen korter is dan bij mannen, komt een blaasontsteking vaker voor bij vrouwen.

Of u een blaasontsteking hebt, kan in uw urine worden aangetoond door het meten van afwijkingen in vier bestanddelen: eiwitten, nitriet, rode bloedcellen en witte bloedcellen. Op elk teststrookje bevinden zich vier velden voor het meten van deze bestanddelen. Wanneer één of meerdere van de velden een afwijkende uitslag geven, kan dit wijzen op een blaasontsteking. Sommige reinigingsmiddelen en kleurstoffen (rode bieten!) kunnen een foutieve uitslag van de test veroorzaken.

Wanneer u vaak een blaasontsteking hebt, zult u in de meeste gevallen de symptomen herkennen en is het uitvoeren van een zelftest overbodig. Wanneer u niet eerder een blaasontsteking hebt gehad, zal uw huisarts uw urine ook zelf willen testen, ook wanneer u zelf een test op blaasontsteking hebt gedaan. Hoewel de meeste blaasontstekingen vanzelf overgaan, zal er in de meeste gevallen een antibioticum worden voorgeschreven, omdat de infectie anders kan opstijgen naar uw nieren.

Een allergie is een reactie van uw afweersysteem op stoffen van buitenaf waar het lichaam normaal gesproken niet heftig op hoort te reageren. De stoffen die zo’n heftige reactie kunnen veroorzaken, worden allergenen genoemd. Bekende allergenen zijn gras- en boompollen (hooikoorts), huisstofmijten, huisdieren en voedsel.

In Nederland heeft ongeveer 1 op de 5 mensen last van een allergie. Bij een allergische reactie produceert uw immuunsysteem antilichamen van het type IgE. Een allergietest bepaalt of er IgE antilichamen in uw bloed circuleren. U test hiermee enkel of u allergisch bent, niet waarvoor u allergisch bent.

Wilt u weten waarvoor u precies allergisch bent, dan kunt u beter een gerichte allergietest doen. Deze zelftesten bepalen ook IgE antilichamen in het bloed, maar dan de specifieke IgE antilichamen per soort allergie. Gerichte allergietesten zijn er onder andere op allergieën voor ei, huisstofmijt, kat, melk en pollen.

De meeste mensen weten welke bloedgroep ze hebben. In sommige gevallen is het van levensbelang om iemands bloedgroep te weten, bijvoorbeeld wanneer een bloedtransfusie moet worden gegeven. Met de bloedgroep-zelftest kunt u zelf uw bloedgroep bepalen door middel van het afnemen van bloed via een vingerprik en het aanbreken van uw bloed op de testcassette.

Het zelf bepalen van uw bloedgroep heeft weinig zin. Met het resultaat kunt u namelijk niets. Ook voor het zogenaamde bloedgroependieet bestaat geen enkel wetenschappelijk bewijs. Wanneer u een bloedtransfusie moet ondergaan zal het ziekenhuis niet vertrouwen op de bloedgroep die u zelf zegt te hebben, maar zal hiernaar onderzoek worden gedaan. Een transfusie met verkeerd bloed kan namelijk dodelijk zijn.

Candida is een veelvoorkomende vaginale schimmelinfectie met de gistachtige schimmel Candida albicans. Ongeveer driekwart van de vrouwen maakt ten minste eenmaal in haar leven een Candida-infectie mee. Onder normale omstandigheden veroorzaakt de Candida geen infectie en kan het op allerlei plaatsen in en op het lichaam aangetroffen worden, zoals in de vagina. Onder bepaalde omstandigheden, zoals verminderde weerstand, gebruik van antibiotica en corticosteroïden, diabetes en het gebruik van zeep bij het douchen, kan de gist zodanig uitgroeien dat er gesproken kan worden van een infectie.

Met de zelftest Candida maakt u zelf een uitstrijkje uit uw vagina met behulp van een wattenstokje. Het uitstrijkje brengt u aan op de testcassette en u leest zelf de uitslag af. Wanneer u een Candida-infectie hebt, hoeft u hiermee niet naar de huisarts. U kunt zelf zonder recept producten kopen om de infectie mee te behandelen. De klachten van een Candida-infectie lijken op de klachten bij een bacteriële vaginose. Wanneer de test uitwijst dat u geen Candida infectie hebt, bestaat er dus ook de mogelijkheid dat u een bacteriële vaginose heeft. Een bacteriële vaginose kan met name tijdens de zwangerschap voor complicatie zorgen. Zowel een Candida-infectie als een bacteriële vaginose zijn geen SOA.

Chlamydia is de meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoening (SOA). De oorzaak is een bacterie. Deze kan bij vrouwen in het slijm van de vagina en bij mannen in de plasbuis zitten. U voert de test uit met uw vaginaslijm (vrouw) of met urine (man). Er zijn chlamydia-tests waarvan u de uitslag zelf kunt aflezen en tests waarbij u het monster moet opsturen naar een laboratorium. Het resultaat van de laboratoriumtests is over het algemeen betrouwbaarder. Bij een positieve testuitslag (u hebt chlamydia) moet u en uw partner(s) waarmee u onveilige seks heeft gehad, worden behandeld met een antibioticumkuur. Mogelijk wil uw huisarts de test herhalen wanneer u een thuistest zonder laboratoriumuitslag heeft gedaan.

Te veel slecht cholesterol (LDL) in het bloed vergroot het risico op hart- en vaatziekten. Met een cholesteroltest neemt u met een vingerprik wat bloed bij uzelf af en dat brengt u aan op de testcassette. De meeste zelftesten geven alleen de totale cholesterolwaarde (TC) aan. Dat levert vaak niet genoeg informatie, want met name de verdeling tussen goed en slecht cholesterol is van belang. Bovendien hangt het risico op hart- en vaatziekten ook af van andere factoren, zoals roken en een hoge bloeddruk. Hebt u alleen een te hoge totale cholesterolwaarde en hebt u geen andere risicofactoren, dan hoeft u waarschijnlijk niet veel te doen. De uitslag van een cholesterolzelftest is dus vaak lastig te interpreteren.

Coeliakie is een ernstige overgevoeligheid voor gluten in onder andere tarwe, rogge, gerst en haver, die leidt tot chronische darmklachten, zoals diarree en verstopping. De coeliakie-zelftest wijst uit of er antistoffen tegen gluten in uw bloed zitten. Helaas is de uitslag van de anti-tTG-IgA-test niet bij alle mensen die coeliakie hebben positief. Voor die mensen is er een andere, meer gespecialiseerde bloedtest die alleen een arts kan aanvragen. Wanneer de test wél positief is, wordt alsnog aanbevolen om een biopt (verwijdering van weefsel voor medisch onderzoek) van de dunne darm te laten nemen. De uitslag van de test is dus niet altijd betrouwbaar en zegt ook niets over de ernst van de ziekte.

De menopauze of overgang is de periode waarin een vrouw haar laatste menstruatie heeft. Een menopauze-zelftest bepaalt de hoeveelheid Follikel Stimulerend Hormoon (FSH) in uw urine. Is deze verhoogd dan bent u postmenopauzaal. De test kan niet betrouwbaar aantonen of de menopauze nadert (pre-menopauzaal). Pilgebruiksters kunnen deze test pas 3 tot 6 maanden nadat zij met de pil zijn gestopt gebruiken. Anders verstoren de hormonen uit de anticonceptiepil de test.

Leveranciers van de menopauze-zelftests benadrukken nog wel eens dat het van groot belang is om de menopauze vast te stellen, gezien de gezondheidsrisico’s die samenhangen met deze periode. Inderdaad is bij vrouwen na de overgang het risico op onder andere botontkalking en hart- en vaatziekten hoger. Deze risicoverhoging gaat echter zeer geleidelijk en vergt geen onmiddellijke actie. Een menopauze-zelftest uitvoeren om medische redenen is dus onzin. Wel kan de test van nut zijn bij het vinden van een verklaring voor lichamelijke veranderingen en klachten die mogelijk samenhangen met de overgang.

Als u graag zwanger wilt worden, kunt u uitzoeken op welk moment u het vruchtbaarst bent. Het LH (luteïniserend hormoon) is een hormoon dat de eisprong (ovulatie) veroorzaakt. Ongeveer 24 tot 36 uur voor de eisprong wordt de concentratie van het LH tien tot twintig keer zo hoog. Dit hormoon kan in de urine worden gemeten. De meeste ovulatietests bevatten vijf tot zeven teststaafjes waarmee u op verschillende momenten in uw cyclus de concentratie LH kunt meten en kunt bepalen wanneer de LH-piek zich voordoet.

Een andere manier om zelf het moment van uw ovulatie te meten is door middel van een ovulatiethermometer. Tijdens de ovulatie stijgt uw lichaamstemperatuur met tenminste 0,2 °C. Met behulp van een nauwkeurige thermometer kunt u deze temperatuurstijging meten.

De ovulatietest is een typische thuistest. Deze test wordt niet door de huisarts uitgevoerd. Alleen in gevallen waarin vrouwen moeilijk zwanger kunnen worden, kan door de huisarts of gynaecoloog een ovulatietest worden gedaan. Hierbij wordt dan echter niet het LH in de urine, maar het progesteron in het bloed gemeten gedurende de tweede helft van de cyclus, om te bepalen of u een goede eisprong heeft gehad.

Syfilis is een ernstige seksueel overdraagbare aandoening (soa) die wordt veroorzaakt door de bacterie Treponema pallidium. Afhankelijk van de manier waarop u gevreeën hebt, nestelt de bacterie zich in de penis of vagina, de anus of de mond. De bacterie kan zich later via het bloed door het gehele lichaam verspreiden en kan zonder tijdige behandeling ernstige lichamelijke aandoeningen veroorzaken. De eerste symptomen van syfilis zijn meestal hard aanvoelende zweertjes in de mond, anus of rond de geslachtsdelen. Syfilis is goed te behandelen, maar dan moet de infectie wel op tijd worden vastgesteld.

De syfilis-zelftest bepaalt of er antistoffen tegen de syfilis bacterie in uw bloed zitten. Door middel van een vingerprik brengt u zelf een druppel bloed aan op een testcassette. Omdat het na het moment van de besmetting nog enige dagen tot weken duurt voordat het lichaam voldoende antistoffen heeft gemaakt om te kunnen worden aangetoond, kan de test dus ook een negatief resultaat geven bij een te recent contact met de bacterie.

Andere soa’s zoals chlamydia, gonorroe, genitale wratten en hiv komen veel vaker voor dan syfilis. Wanneer u bang bent voor besmetting met een soa, vergeet dan niet ook te testen op andere mogelijke aandoeningen. Er zijn ook zelftesten verkrijgbaar waarbij u zelf urine of een uitstrijkje afneemt en dit opstuurt naar een laboratorium. Het materiaal wordt vervolgens getest op verschillende soa’s.

Teken zijn kleine spinachtige beestjes die zich kunnen vastbijten in de huid. Van een tekenbeet kunt u ziek worden. Ook in Nederland kunnen teken de ziekte van Lyme overbrengen. Wanneer u een teek heeft, moet u deze zo snel mogelijk verwijderen om de kans op het overdragen van ziekteverwekkers te verminderen. Niet alle teken dragen overigens de ziekteverwekkende Borrelia bacterie met zich mee.

Met de Tick-Test Lyme Borreliose kunt u testen of de teek die u gebeten heeft besmet is met de Borrelia bacterie. Hiervoor moet de teek samen met de bijgeleverde reactievloeistof in een buisje worden fijngestampt en op de testcassette worden aangebracht. De test is vrij betrouwbaar. Echter wanneer de teek besmet is hoeft dit niet te betekenen dat u zelf ook besmet bent geraakt. Wanneer de teek binnen 24 uur van de huid is verwijderd, is de kans op overdracht van de bacterie minimaal. Uw huisarts zal de tijd dat de teek op uw huid heeft gezeten ook meenemen in de overweging of u in aanmerking komt voor een preventieve antibioticumkuur.

Onvruchtbaarheid komt voor bij ongeveer 10 tot 15 procent van alle paren die graag kinderen willen. In ongeveer de helft van deze gevallen is een verminderde kwaliteit van het sperma de oorzaak. De vruchtbaarheidstest voor de man werkt door middel van de zogenaamde FertilityScore. Hierbij wordt met behulp van kleurstof het sperma getest op aantal en beweeglijkheid van de spermacellen. Voor een normale vruchtbaarheid moeten minimaal 20 miljoen actieve spermacellen per milliliter aanwezig zijn. Actieve spermacellen verbruiken zuurstof en scheiden afvalproducten uit. De mate van verkleuring van het testmonster wordt bepaald door de hoeveelheid verbruikt zuurstof en geproduceerde afvalproducten.

De zelftest vruchtbaarheid man is niet volledig betrouwbaar omdat de mate van verkleuring moet worden geschat. Een betrouwbaardere vruchtbaarheidstest voor de man meet door middel van lijnen op een testcassette of het spermamonster meer of minder dan 5 miljoen en 20 miljoen actieve spermacellen per milliliter bevat. Voor beide soorten testen geldt dat deze niet eenvoudig uit te voeren zijn. Ze vervangen ook niet de test bij de huisarts of via een laboratorium waarbij microscopisch de kwaliteit van het sperma wordt beoordeeld. De kwaliteit van het sperma kan sterk wisselen en is afhankelijk van onder andere leefgewoonten zoals alcoholgebruik en roken. Naast de kwaliteit van het sperma zijn er bovendien meerdere factoren die bepalen of een man vruchtbaar is.

De ziekte van Pfeiffer wordt veroorzaakt door het Epstein-Barr virus uit speeksel en komt vooral voor bij jongvolwassenen. Echter infectie met dit virus leidt lang niet altijd tot de ziekte van Pfeiffer. De Pfeiffer-zelftest wijst uit of er specifieke antistoffen tegen dit virus in uw bloed aanwezig zijn. Bij personen boven de veertig jaar heeft 99 procent ooit in het leven een infectie met het Epstein-Barr virus doorgemaakt en zijn antistoffen aantoonbaar in het lichaam. De Pfeiffer-zelftest toont aan of de concentratie antistoffen verhoogd is, wat zou wijzen op een actieve infectie. Het duurt enige tijd voordat er antistoffen in uw bloed aantoonbaar zijn, dus als u pas besmet bent met het virus, kan de test ten onrechte negatief zijn. Oftewel bij een negatieve uitslag kunt u toch de ziekte van Pfeiffer hebben.

De behandeling van de ziekte van Pfeiffer bestaat tegenwoordig niet meer uit zoveel mogelijk rusten. U mag doen wat u aankan. Er zijn geen geneesmiddelen tegen Pfeiffer. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht is de ziekte van Pfeiffer niet erg besmettelijk. Als eenmaal is aangetoond dat u Pfeiffer hebt, is verdere controle niet noodzakelijk. Controle van het bloed wordt niet zinvol geacht. U kunt zich nog steeds ziek voelen terwijl in het bloed geen afwijkingen meer te zien zijn.

De zwangerschapstest is de allerbekendste zelftest. Als een eicel bevrucht is, zal deze zich na ongeveer een week innestelen. Wanneer een bevruchte eicel zich innestelt in het baarmoederslijmvlies, begint uw lichaam met de aanmaak van het zwangerschapshormoon humaan choriongonadotrofine (hCG). De hoeveelheid hCG verdubbelt elke 1,5 á 2 dagen tot een maximum na 10 tot 12 weken. Gedurende de hele zwangerschap is dit hormoon in uw lichaam aanwezig en kunt u een zwangerschapstest uitvoeren. HCG wordt uitgescheiden in de urine. Met enkele druppels urine op een teststrookje kunt u onderzoeken of uw urine het hormoon bevat.

Er zijn standaard en extra gevoelige zwangerschapstesten te koop. Ook zijn er testen die aangeven hoe lang u ongeveer al zwanger bent. Het voordeel van een extra gevoelige test is dat deze al enkele dagen voor de gemiste menstruatie een zwangerschap kan aantonen. Het voordeel van een minder gevoelige test is dat deze pas een positief resultaat geeft wanneer u enkele dagen overtijd bent en de meest kwetsbare periode voorbij is. De kans dat de zwangerschap doorzet is dan wat groter, de kans op teleurstelling kleiner.

Prostaat Specifiek Antigen (PSA) wordt gemaakt door de cellen van de prostaat. Bij prostaatkanker neemt de productie van PSA door de prostaat vaak toe. Met behulp van deze zelftest kan de hoeveelheid PSA in het bloed bepaald worden. De PSA-zelftest wijst niet heel specifiek het risico op prostaatkanker uit. PSA kan ook door andere oorzaken verhoogd zijn en ook bij een lage PSA-waarde kunt u prostaatkanker hebben. Om die reden worden mannen niet via een bevolkingsonderzoek gescreend op hoge PSA-waarden. Wanneer hieruit een verhoogde PSA-waarde wordt gevonden is vaak veel duurder onderzoek nodig om te bepalen of er wel of geen sprake van prostaatkanker is. Dit leidt ook weer tot veel onnodige ongerustheid, omdat de kans prostaatkanker te vinden relatief klein is. De keerzijde is dat een aantal gevallen van prostaatkanker wel tijdig zouden zijn gevonden bij een preventief PSA-onderzoek en hierdoor beter behandelbaar zouden zijn. Wanneer prostaatkanker bij mannen jonger dan 55 jaar in uw familie voorkomt, is er mogelijk sprake van erfelijke prostaatkanker en wordt een PSA-test wel aanbevolen.

De hiv-zelftest wijst uit of er antistoffen tegen het hiv-virus aanwezig zijn. Er zijn hiv-zelftests beschikbaar die testen in bloed of in speeksel. Er zijn speekseltests te koop waarbij u zelf na enkele minuten de uitslag kunt aflezen en speekseltests waarbij u de uitslag via tussenkomst van een laboratorium krijgt. Ook bij de hiv-bloedtest wordt getest op antistoffen tegen het hiv-virus. U neemt hierbij zelf wat bloed af en stuurt dit naar een laboratorium of brengt het aan op een testcassette.

De Hiv Vereniging Nederland raadt het gebruik van hiv-zelftests af. Het resultaat van de testen die niet in het laboratorium worden gedaan is minder betrouwbaar. Ook kunnen antistoffen niet worden aangetoond bij mensen die net besmet zijn. Daarnaast krijgt u bij een zelftest geen goede opvang of ondersteuning als de uitslag van de test positief is. Dat kan tot heel vervelende situaties (bijvoorbeeld paniekreacties) leiden.

Deze test signaleert of er bloed in de ontlasting aanwezig is. Bloed in de ontlasting kan echter ook duiden op iets anders, zoals aambeien of een chronische darmontsteking. Er moet altijd verder onderzoek, zoals een coloscopie worden uitgevoerd om te kijken of er darmkanker aanwezig is.

Vanaf 2014 krijgen alle mannen en vrouwen van 55 tot en met 75 jaar iedere twee jaar een uitnodiging voor het bevolkingsonderzoek darmkanker. De darmkanker-zelftest is geschikt voor mensen die niet aan het bevolkingsonderzoek mee willen doen of voor mensen onder de 55 jaar.